گفت و گو : گروه سلامت آوای جامعه / علی البرزی

آلودگی هوا در کلانشهر‌ها و گرد و خاک در برخی استان‌های کشور بویژه استان‌ های جنوبی، سال ۱۴۰۲ هم پای ثابت یکی از مشکلات و آسیب‌های زیست‌ محیطی بود، مشکلاتی که به نظر می‌رسد در چند سال گذشته به مراتب نسبت به سال‌ های قبل بیشتر شده است.

خطر آسیب‌ های ناشی از افزایش آلاینده‌های موجود در هوای کلانشهرها این روزها به دغدغه‌ای عمومی تبدیل شده است و برخی بر این باورند این چالش زیست‌ محیطی، سلامت شهروندان در شهرهایی مانند تهران، اصفهان، تبریز، خوزستان و چند شهر دیگر را تحت تاثیر قرار داده و روز به روز نیز اثرات مخرب آن گریبان شهروندان، درختان و دیگر موجودات زنده را بیش از پیش می‌گیرد.

از سوی دیگر برخی نگاه‌ های سیاسی، حزبی و گروهی در سال‌ های گذشته به موضوع آلودگی هوا، فرصت بحث و تبادل‌ نظر تخصصی در این باره را گرفته است و بیشتر اظهار نظرها با چاشنی سیاست همراه شده است، این در حالی است که به باور بسیاری از پزشکان و کارشناسان حوزه سلامت، مردم و مدیران باید از واقعیت‌ های خطرناک آسیب‌ های ناشی از آلودگی هوا اطلاع دقیق داشته باشند تا بتوانند تصمیم‌های خود را برای مهار این بحران، دقیق‌تر و منسجم‌تر اتخاذ کنند.

برای بررسی علمی و تخصصی آسیب‌های ناشی از آلودگی هوا بر جسم و روان، در قالب میزگردی تخصصی این موضوع را با پزشکان بیمارستان مسیح دانشوری واکاوی و موشکافی کرده‌ایم، پزشکانی که در سابقه کاری آنها انجام فعالیت‌های پژوهشی در حوزه آسیب‌های آلودگی بر سلامت انسان مشاهده می‌شود و از سوی دیگر در بیمارستان مسیح دانشوری مشغول به کار هستند که در سال‌ های گذشته فعالیت‌های تخصصی مناسبی در این حوزه داشته است و بویژه در مباحث مرتبط با بیماری‌های ریه و دستگاه‌های تنفسی از جمله مراکز پیشرو  به حساب می آید.

۲ پزشک فوق‌ تخصص ریه این بیمارستان خانم‌ها «عاطفه عابدینی» و «مریم‌السادات میرعنایت» در میزگرد «آوای جامعه» حاضر شدند و به پرسش های ما درباره آسیب‌ های آلودگی‌ هوا پاسخ دادند.

*********

*به نظر شما، به‌ طور کلی اثر آلودگی هوا بر کدام اندام‌ بدن مشهود‌تر است؟

میرعنایت:  آلاینده‌ها در بخش اول به گازها اختصاص دارد که از سوختن حاصل می شود، گازها حاصل از احتراق سوخت در خودروها، کارخانه‌ها و حتی خانه‌هاست، گازها انواع گوناگونی چون SO2، NO، متان و دی‌اکسید کربن دارد که ۲ نوع متان و دی‌اکسید کربن جزو عوامل گرم‌‌کننده هواست، بخش دیگری از آلاینده‌ها توکسین‌ها است که بنزن، سرب، جیوه و آزبست را شامل می‌شود.

به ‌طور کلی تمام آلاینده‌ها عوارض کوتاه‌ مدت و بلندمدت دارند، سوزش چشم، آبریزش بینی، خارش حلق و گلو، سرفه، تنگی نفس و عوارض پوستی شامل خارش عوارض اولیه یا همان کوتاه‌مدت آلاینده‌ها است، عوارض بلندمدت آلاینده‌ها نیز شامل سرطان‌های پوست به دلیل وجود ازن در آلاینده‌ها و همچنین سرطان‌ های ریه و سرطان‌های خون به دلیل وجود بنزن می‌شود.

البته تمام این عوارض وابسته به چند فاکتور است، مدت ‌زمان قرار گرفتن در معرض آلاینده‌ها، بیمار یا سالم بودن فرد و میزان آلایندگی فاکتورهایی است که در ایجاد عوارض کوتاه و بلند مدت تأثیرگذار است، یک پیامد مهم دیگر روزهای آلوده سال، رشد و تکثیر قارچ‌ها و مواد آلرژنی است که به دلیل آلرژن بودن‌شان اثرات طولانی‌ مدت‌تری را روی فردی که زمینه‌اش را دارد خواهد گذاشت.

*در روزهای آلوده اگر فردی مدت‌ زمان زیادی را در معرض هوای ناسالم قرار گیرد، بیشترین تأثیر آلاینده‌ها روی کدام بخش بدن است؟

میرعنایت: همان‌طور که اشاره شد عوارض به ۲ بخش کوتاه و بلندمدت تقسیم می‌شود، بیشترین تأثیر آلاینده‌ها روی عضو ریه است، باید به این نکته اشاره کرد که آلاینده‌ها در ۲ بخش ذرات ریز و ذرات درشت تقسیم‌بندی می‌شود. بیشترین عوارض ناشی از ذرات ریز است.

ذرات ریز آلاینده می‌تواند به خون محیطی برسد و وارد جریان خون شود که بدون شک عوارض جدی‌ تری را ایجاد می‌کند، برهمین اساس عارضه کوتاه‌ مدت روی عضو ریه، فلج شدن مژک‌های تنفسی است که اثراتش سرفه و تنگی نفس است و عوارض بلندمدت می‌تواند با نشانه‌هایی چون حملات قلبی فرد را راهی بیمارستان کند.

عابدینی: آلودگی هوا از یک درجه معینی که بالاتر می‌رود باعث تشدید عفونت‌های تنفسی می‌شود، در چنین شرایطی بیماری‌های ویروسی و باکتریالی بیشتر می‌شود اما همان‌طور که خانم میرعنایت اشاره داشت، دستگاه تنفسی بیشترین مواجهه را با هوای آلوده دارد که به ۲ بخش دستگاه تنفسی فوقانی و تحتانی تقسیم می‌شود.

نشانه‌ های اثر پذیری دستگاه تنفسی فوقانی آبریزش بینی، سوزش چشم و تنگی نفس است، بر همین اساس افرادی که به بیماری‌هایی چون برونشیت و آسم مبتلا هستند در شرایط آلودگی هوا از شرایط کنترل بیماری خارج و با تشدید عفونت‌های تنفسی همراه می‌شوند، به همین دلیل در روزهای آلوده میزان مراجعه افراد به اورژانس‌های تنفسی افزایش پیدا می‌کند.

در همین باره، در سفری که به شهر اهواز داشتیم رئیس دانشگاه علوم پزشکی اهواز گفت در یک روز آلوده ۴ هزار مراجعه با تشدید علائم داشته‌اند اما درباره عوارض بلندمدت باید گفت مواد آلاینده موجود در هوا سرطانزا است، شاید الان اثرات‌شان دیده نشود اما بدون شک در درازمدت عوارض‌شان پدیدار می‌شود، سرطان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین پیامدهای آلودگی هوا شناخته‌ شده است، آیا در

*این زمینه تحقیقات مشخصی داشته‌اید که نشان دهد در چند سال گذشته با افزایش آلودگی هوا چه میزان سرطان‌ های مرتبط افزایش داشته است؟

عابدینی: پژوهشی که بتوانیم آمار دقیقی ارائه دهیم انجام‌ نشده است اما براساس مراجعه افراد و جامعه آماری بیماران با علائم متفاوت به نتایجی دست پیدا کرده‌ایم، در گذشته بیماری‌ ای با عنوان «سرطان مزوتلیوما» که مربوط به پرده‌های پوشاننده ریه‌ هاست، تنها در افرادی قابل ‌مشاهده بود که با آزبست مواجهه داشته‌اند، به طور معمول افرادی که در کارگاه‌های ترمزسازی و کارخانه‌های سیمان فعالیت دارند با آزبست مواجهه دارند، اما این روزها افرادی را مشاهده می‌کنیم که نوع فعالیت‌ شان غیرمرتبط با مواد حاوی آزبست است اما به سرطان مزوتلیوما دچار شده‌اند.

این موضوع نشان می‌دهد آلاینده‌ها در هوا پخش ‌شده و در نتیجه میزان سرطان‌ ها و بیماری‌های مرتبط با آلودگی هوا افزایش داشته است، عوارض و بیماری‌های دیگر نیز وجود دارد که در کوتاه‌مدت بروز داده نمی‌شود، برای  مثال آسم بچگی که از ۸ سالگی آغاز می‌شد و در ایران ۱۰ تا ۱۲ درصد کودکان را درگیر می‌کرد، امروز به مرز ۱۵ تا ۲۰ درصد رسیده است.

*آلاینده‌های موجود در هوا روی مادران باردار و جنین آنها چه اثراتی دارد؟

میرعنایت: بر اساس مطالعات صورت‌ گرفته است، به دلیل وجود مواد توکسین در هوای آلوده، جنین و مادران باردار در معرض خطر هستند، ثابت‌ شده است آی‌کیوی بچه‌ها در اثر آلودگی هوا ضعیف می‌شود، همچنین از دیگر عوارض هوای آلوده می‌توان به تولد نوزادان با ADHD اشاره کرد، ADHD در واقع همان سندروم بیش‌فعالی است.

سندروم بیش‌ فعالی نوعی بیماری است که کودکان دچار تمرکز نداشتن و اختلال فعالیت و فعالیت بیش ‌از حد هستند، این کودکان باهوش هستند اما به دلیل نداشتن تمرکز کافی در آینده دچار معضلاتی از جمله افت تحصیلی، اختلال در دوست‌یابی و منزوی شدن می‌شوند.

*با توجه به اشاره شما به بیماری‌ای که تاکنون تنها برای افراد خاصی بوده است و هم‌اکنون به دلیل انتشار آلاینده‌ها در هوا دیگر افراد را دچار کرده است، آیا بیماری مشهود دیگری به دلیل افزایش آلودگی هوا در حال گسترش است؟

میرعنایت: بله! در واقع به دلیل بروز ذرات آلاینده در ریه در روزهای آلوده مشاهده می‌کنیم افرادی با علائم بیماری COPD مراجعه می‌کنند، در واقع این بیماری انسدادی مزمن ریه است که عامل اصلی بروز آن سیگار است، اما در روزهای آلوده سال بیمارانی را داشته‌ ایم که سیگار استعمال نمی‌کنند و به این بیماری دچار شده‌اند، چنین مواردی نشان می‌دهد با اینکه بیماران مراجعه‌کننده استعمال سیگار نداشته‌اند اما به دلیل پخش بودن مواد آلاینده در هوا به COPD دچار شده‌اند.

عابدینی: در حال حاضر شاید در بین خود شما نیز شایع باشد که فردی دچار سرماخوردگی ساده‌ شده اما سرفه‌های مزمن پس از بهبودی کامل ادامه دارد. در گذشته این علائم خیلی کم بود اما هم‌اکنون می‌بینیم این علائم در حال گسترش است، دلیل آن هم افزایش آلرژن‌های محیطی است که باعث می‌شود راه‌های تنفسی تحریک‌پذیری بیشتری داشته باشند، بنابراین هم شیوع بیماری‌های عفونی بیشتر می‌شود و هم عوارض ناشی از این بیماری‌ها افزایش خواهد داشت.

*خانم عابدینی! به زبان ساده‌تر نحوه اثرپذیری ریه و ورود ذرات آلاینده به خون از طریق ریه را شرح می‌دهید؟

هر فردی یک‌ راه هوایی دارد که شامل نای و چند برونش می‌شود. راه‌های هوایی مانند جاده است که بافت ریه به این جاده متصل است، زمانی که ذرات آلاینده وارد این جاده‌ها می‌شود، روی بافت ریه قرار می‌گیرد.

*چه ذراتی می‌تواند به بافت ریه برسد؟

در واقع ذرات موجود در هوا به ۲ بخش بزرگ و کوچک تقسیم‌بندی می‌شود، بدون شک ذرات بزرگ نمی‌تواند از طریق راه تنفسی به بافت ریه برسد اما ذرات کوچک یا همان معلق که به ذرات کوچک‌ تر از ۲/۵ میکرون معروف است در تابلوهای پایش کیفیت هوا در سطح شهر نمایانگر است می‌تواند روی بافت ریه بنشیند.

این ذرات وقتی روی بافت ریه قرار می‌گیرد وارد گردش خون می‌شود، بنابراین اگر این ذرات حاوی بنزن و آزبست باشد می‌تواند عامل بروز سرطان شود، ذرات بزرگ‌تر نیز باعث تشدید سرفه، آبریزش بینی و سوزش چشم و گلو می‌شود.

*با توجه به گزارش‌ های شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، در برخی از روزهای آلوده سال، شاخص کیفی هوای برخی مناطق تهران از عدد ۲۰۰ عبور می‌کند و در شرایط خطرناک قرار می‌گیرد، براساس اظهارات کارشناسان، زندگی در چنین شرایطی عواقب جبران‌ناپذیری خواهد داشت، به نظر شما چه راه‌حلی برای عبور از این شرایط وجود دارد؟

عابدینی: برای عبور از هوای ناسالم و بهبود شرایط کنونی، باید چند اقدام همزمان انجام شود، یه طور طبیعی سوخت مصرفی خودروها و وسایل نقلیه سنگین باید در شرایط استاندارد قرار بگیرد، خودروسازان نیز باید به رتبه‌های استاندارد بین‌المللی برسند، حجم تردد باید کاهش و زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی باید ارتقا پیدا کند.

میرعنایت: در کنار این موارد برخی نکات را باید خود مردم رعایت کنند، از جمله استفاده از ماسک‌های فیلتردار در روزهای آلوده و همچنین باید تا حد امکان از تردد در هوای باز پرهیز کنند، علاوه بر اینها باید ساعات تردد غیرضروری‌ شان را به ساعات کم‌ ترافیک انتقال بدهند اما نباید کمبود امکانات حمل‌ و نقل عمومی را نادیده بگیریم، بدون شک باید زیرساخت‌های حمل‌ و نقل عمومی برای مردم فراهم شود تا خودروهای تک‌سرنشین حذف شود.

*در روزهای آلوده کمیته اضطرار با تصمیم‌گیری‌هایی تلاش در کنترل سطح آلودگی دارد، از جمله این تصمیم‌ها تعطیلی برخی مقاطع تحصیلی است که همیشه گلایه دانش‌آموزان با پایه تحصیلی بالاتر را به همراه دارد. بر همین اساس، آیا تأثیرپذیری از آلودگی هوا بسته به شرایط سنی متفاوت است؟

عابدینی: بیشترین رشد بافت ریه در سنین ۸ تا ۱۰ سال اتفاق می‌افتد، پس از این رده سنی رشد ریه متوقف می‌شود و به همین دلیل است که تصمیم برای تعطیلی مدارس ابتدا دانش‌ آموزان در این رده سنی را شامل می‌شود، گفتنی است رشد ریه تا ۳۰ سالگی متوقف است و پس از ۳۰ سالگی از حجم ریه کاسته می‌شود، افراد غیرسیگاری در سال بین ۱۰ تا ۱۵ سی‌ سی از حجم ریه‌ شان کم می‌شود.

این عدد در افراد سیگاری بین ۲۰ تا ۳۰ سی‌سی و حتی شاید بیشتر است، بنابراین شاید به همین دلیل رشد ریه و حتی رشد سایر اندام‌ها و رشد سلولی و استخوانی است که دانش‌آموزان رده سنی پایین‌تر در اولویت تعطیلی هستند، اما واقعیت این است که تمام اقشار جامعه با رده‌های سنی گوناگون در معرض خطر آلودگی هوا هستند.

*به استفاده از ماسک در روزهای آلوده اشاره کردید. برای مردم همیشه این پرسش مطرح است که چه ماسکی می‌تواند حجم ورود هوای آلوده را به مجاری تنفسی کاهش دهد؟

میرعنایت: یکسری ماسک‌های معمولی وجود دارد که همه و ما در بیمارستان استفاده می‌کنیم، این ماسک‌های معمولی فقط از ورود ذرات بزرگ جلوگیری می‌کند. بنابراین در روزهایی که شاخص ذرات کوچک‌تر از ۲/۵ میکرون بالا می‌رود کاربرد ندارد، به همین منظور ماسکی که می‌تواند در چنین شرایطی مورد استفاده قرار گیرد، ماسک‌های فیلتردار است اما همین ماسک‌های فیلتردار نیز بسته به میزان استفاده و قرار گرفتن در محیط آلوده باید عوض شود و نمی‌توان از یک ماسک فیلتردار در یک روز آلوده مداوم استفاده کرد یا این ماسک را در روزهای آتی مورد استفاده قرار داد.

*با توجه به آمارهای اعلامی درباره میزان مرگ‌و میر بر اثر آلودگی هوا، هوای آلوده چگونه می‌تواند باعث فوت یک انسان شود؟

میرعنایت: همان‌طور که مطلع هستید، آمارها نشان می‌دهد در روزهای آلوده سال میزان مرگ‌و میر افراد بر اثر آلودگی هوا افزایش پیدا می‌کند، براساس مطالعات انجام‌ شده است، هوای آلوده به‌عنوان یک عامل تشدیدکننده برای مرگ‌ومیر شناخته‌ شده است. در روزهای سرد سال که هوا نیز آلوده است انتقال باکتری‌ها و ویروس‌ها بیشتر انجام می‌شود.

به همین منظور افرادی که جزو جامعه حساس شناخته می‌شوند از جمله سالمندان، کودکان، بیماران و زنان باردار به دلیل حساس بودن شرایط‌شان آلودگی هوا می‌تواند شرایط آنها را در معرض خطر قرار دهد و حتی اگر فردی بیمار باشد علائمش را تشدید کند. بنابراین شاهد خواهیم بود میزان مرگ‌ومیر بر اثر هوای آلوده در روزهای آلوده سال بیشتر است، در همین بیمارستان در روزهای آلوده سال میزان مراجعه‌کنندگان بیشتر می‌شود و افرادی با شرایط اورژانسی به بخش‌های گوناگون مراجعه می‌کنند.

عابدینی: براساس همین شواهد می‌توانیم نتیجه بگیریم آلودگی هوا شدت بیماری‌ها را بیشتر می‌کند و افراد را در معرض خطر بیشتری قرار می‌دهد.