مهر بد اقبالی در پرونده گودال های پرخطر پایتخت

آوای جامعه / زهره محققی*

شهر تهران دارای ۱۰۰ گود پر خطر است که زمانی قرار بود از بزرگترین مجتمع های تجاری، اداری و مسکونی شوند اما مهر بد اقبالی بر آنها خورد و اکنون مانند زخمی بزرگ بر تن شهر مانده اند و گویا هیچ توانی قادر به احیای مجدد آنها نیست و هر لحظه ممکن است در اثر رانش خاک و زمین از حالت خاموشی خارج شوند و ساختمان های همجوار خود را به کام بکشند.

سهم منطقه یک تهران از این گودال ها بیش از ۲۰ گود پر خطر است و بخشی از این ناتوانی احیا را مالکان بر عهده دارند و یا برخی به دلیل نبود قوانین محکم شهرسازی در گذشته بوده است که تن رنجور زمین را نتوانسته التیامی بخشد.

شاید راه حل جلوگیری از وقوع این گودال ها راحت تر از ساماندهی وضعیت پیچیده آنها باشد، برای همین دغدغه های شهری میزگردی تشکیل شد تا بتوان با حضور کارشناسان و متخصصان، مشکلات را واکاوی و راهی برای رفع این معضلات با بررسی های لایه های اجرایی و کارشناسی شهر پیدا کند.

آنچه در ادامه مطالعه می کنید، برخی نظرات کارشناسان مسعود اسدی دکترای عمران، مهدی یعقوبی ارشد معماری، امیرحسن کریمی راد دکترای عمران – سازه، محمد حسین نوری دکترای سازه ، در میزگردی در استودیو شمیران خبر درباره وضعیت گودهای ساختمانی منطقه یک و ارائه راهکارهای اجرایی است.

* چگونگی ایجاد گود پر خطر

اولین موضوع مورد بحث این نشست درباره نحوه شکل گیری یک گود ساختمانی بود که چه طور یک گود ساختمانی، پر خطر می شود
یک بخش ازفرایند شناخت گود، پیش از اجرا است که به مباحث ژئوتکنیک مرتبط می شود اما در زمان گودبرداری باید پایش گود هم به درستی انجام شود.

این نظر کریمی راد از کارشناسان حاضر در جلسه بود، وی می افزاید: ممکن است در زمان گود برداری خاکی ریزشی و طرح نیلینگ اعلام شود اما با بارش، مسیر آب زیرزمینی عوض و به ریزش گود منجر می شود حتی مسیر آبرفت باغچه مجاوران گود هم مهمه و از طرفی بحث زیرساخت های شهری و اینکه استعلام از اداره های آب،برق، گاز و تلفن درباره گذر انجام می دهیم تا ببینیم چه زیر ساخت های وجود داره و نیاز به نیلینگ هست یا خیر اما فاز طراحی کامل گود و‌ شناسایی کامل آن انجام نمی شود و استعلامات پس اجرا می یایند که مشکل ساز می شوند.

اسدی نیز از نظر ژئوتکنیک وضعیت خاک منطقه را درباره اجرای گود برداری مناسب می داند و می گوید: خاک این منطقه مناسب است اما بیشتر مشکل به آبهای زیرزمینی و قنوات مرتبط می شود و با توجه به اینکه منطقه یک روی شیب قرار دارد و سطح آب زیرزمینی و زیر سطحی هم بالاست و دارای قنات های فصلی است که در فصل بارش فعال می شوند و باید ضابطه ای برای دفع آبهای سطحی و زیر سطحی هنگام صدور پروانه در نظر گرفت که این موضوع نیاز ساخت و ساز در منطقه یک است و باید نقشه مدون قنوات داشته باشیم.

اگرچه قنوات و آبهای زیر زمینی و زیر سطحی بیشتر مشکلات گودبرداری ها در منطقه یک است اما ایجاد این گودها و رها شدن آنها دلایل دیگری هم داشت.

کریمی راد یکی از این مشکلات را تعامل نداشتن ناظران نظام مهندسی با کارمندان شهرداری می داند و می گوید: ناظر در صورت مشاهده نا ایمنی، در گزارش بازدید، خلاف دارد می زند و این کار را برای رها شدن از بار حقوقی آن انجام می دهد یعنی یا ایمنی رعایت شده یا نشده که اگر نشده کار باید تعطیل شود که همین تعطیلی خطر آفرین خواهد بود در حالیکه برای رفع آن باید راه حل داد.

یعقوبی نیز ساعت گود برداری ها را به دلیل نداشتن اجازه تردد ماشین آلات سنگین از ساعت ۲۲ تا ۶ صبح می داند که در عمل امکان نظارت شهرداری نیست و گود برداری بیش از حد مجاز انجام می شود و امکان نظارت در آن لحظه نیست، ارزش افزوده ملک در منطقه یک مالکین را وسوسه می کند تا از سطح اشغال، بیش از حد برداشت کنند و با زیاد کردن طبقات زیرزمین و پارکینگ متراژ بیشتری را مالک شوند که این امر خود خطر ساز می شود

در لایحه ای که مرداد ۱۴۰۰ با عنوان «مصوبه ارتقای ایمنی تخریب و گودبرداری های ساختمانی شهر تهران» آمد، چاره اندیشی برای پیشگیری از رهاشدن عملیات ساختمانی در مرحله گودبرداری صورت گرفت که اخذ برنامه زمان بندی اجرای طبقات زیرزمینی و اخذ تضامین مالی و تعهدات لازم از ذینفع پروژه درگودهای با خطر زیاد و  زیاد، چاره اندیشی برای معضل گودهای رهاشده موجود در سطح شهر تهران و تعیین ساز و کار ساماندهی آنها،‌ الزام به محدود کردن تعداد طبقات زیرزمین و در نظرگرفتن موضوعات زیست محیطی از قبیل حفظ قنوات و آبهای زیرزمینی در طرح تفصیلی برای کاهش ریسک رهاشدگی گودها، الزام صاحب کار پروژه به تعبیه سامانه های پایش گود در گودهای با خطر بسیار زیاد مطابق ضوابط مبحث هفتم مقررات ملی ساختمان، شفاف سازی مسئولیت مدنی و قضایی صاحب کار پروژه در عملیات ساختمانی و الزام بکارگیری اشخاص حقیقی و حقوقی ذیصلاح در کلیه فرآیندهای تخریب و گودبرداری طبق ضوابط مبحث هفتم مقررات ملی ساختمان از مهم ترین محورهای اصلاح شده در این لایحه بود ولی این لایحه چقدر اجرا شده است ؟

کریمی راد خاطرنشان کرد: هنوز این لایحه اجرایی نشده است و احداث طبقات بیشتر برای زیر زمین خطر ساز است و هر چه عمق بیشتر باشد پایش سخت تر می شود.

اسدی هم معتقد است: با ۲ متر گود برداری بیشتر، کل طراحی و روش ایمن سازی آنفرق می کند و باید روش کار انکراژ و استرند شود که خود اقدامات خاصی لازمدارد.

* راهکارهای مقابله با ایجاد گودهای پر خطر

حال به بررسی راهکارهای مقابله با ایجاد گودهای پر خطر می رسیم که یکی از ساده ترین راهکاری جلوگیری از ریزش گودهای در اصطلاح پر کردن گود است اما آیا این اقدام به واقع گود را ایمن می کند.

نوری می گوید: از گودهای پر خطر رها شده ۹ گود با حضور نیروهای شهرداری منطقه کامل پر و ایمن سازی شد و این اقدام باعث شد مالکان ۱۷ گود دیگر هم پای کار بیایند و تعهد بدهند که رفع خطر می کنند، البته مهندسین مشاور هم معتقد هستند که این اقدام تا حدودی امنیت ایجاد می کند و با یک فشار جانبی جلوی رانش حداقلی را همین خاک پر شده می گیرد اما پایدارسازی یک گود ۱۰ متری و عریض تا ۱۲میلیارد تومان هزینه می برد در حالیکه سال گذشته تنها حدود ۱۵ میلیارد تومان برای رفع خطرها از جمله گودها اعتبار اختصاص یافت.

باید دانست که پر کردن گود یک مسکن است و تا وقتی نگرش ما بر روی ساخت و سازها نگرش سنتی است این اقدام راه ساز نیست و نیاز به برنامه ریزی تخصصی تری دارد.

یعقوبی هم می گوید: این کار در ابتدا نیاز به مکاتبه حقوقی دارد و مالک ابتدا موظف به رفع خطر می شود و اگر این کار را انجام ندهد شهرداری وارد بحث ایمن سازی می شود.

کریمی راد هم معتقد است هر گودی با پر کردن ایمن سازی نمی شود و باید از مخلوط مناسب برخوردار باشد و خوب کوبیده شود اما با اینحال بازتنش ایجاد شده به اطراف به هنگام گود برداری با پر کردن رفع نمی شود و وجود آبهای زیر سطحی منجر به رانش خواهد شد.

راهکار دیگری که همه کارشناسان با آن متفق القول بودند وجود شرکت های ذیصلاح است که کار ساخت و ساز را بر عهده بگیرند شرکت هایی که دارای رتبه بندی باشند و در صورت عدم کارایی لازم از امتیاز آنها کم شود و ضمانت اجرا داشته باشند و مانیتورینگ آنلاین راهکار دیگری بود تا بتوان با رصد مستمر از نحوه کار گودبرداری و عملیات مطلع شد.

یعقوبی می افزاید : اگرچه موضوع رفع خطرو ایمن سازی براساس بند ۱۴ ماده ۵۵ قانون شهرداری ها در معابر عمومی بر عهده این نهاد است، می توان با مانیتورینگ، بحث جابه جایی جداره های گود را رصد کرد و به صورت دوره ای یا هر ده روز یک نقشه بردار این کار را انجام دهد تا وضعیت گود بررسی و از وقوع حوادث جلو گیری شود.

اسدی اظهار داشت: در پایش گودها سال گذشته شرکت مهندسی مشاورعمران کار پایش را انجام و گزارشی به من منطقه داد و راهکارهایی چون مقاوم سازی گود را مطرح کرد و حال می توان با یک شرکت ذیصلاح قرار داد بست و اطلاعات گودها را در اختیارشان گذاشت تا عملیات ایمن سازی را انجام دهند و تا زمانیکه این شرکت ها کار را دست نگیرند و کار براساس اصول شهرسازی پیش نرود مشکل ادامه دار خواهد بود.

کریمی راد وجود شرکت های ذیصلاح و متخصص را برای رساندن گود به سطح ایمنی لازم می داند و می گوید: مالک به هنگام اخذ پروانه نباید وارد کار گود برداری شود چون این موضوع خطرناک است در حالیکه شرکت هایی که رتبه بندی از شهرداری گرفته اند با هماهنگی نظام مهندسی باید وارد کار شوند و گود را تا تراز صفر- صفر پیش ببرند.

نوری وجود شرکت های ذیصلاح و شرکت های بیمه با صلاحیت ساخت و ساز و یا مشارکت عمرانی را برای خارج شدن از نگرش سنتی به ساخت و ساز، موثر می داند و می گوید: تولید صنعتی خطرآفرین است و ساختمان سازی هم نوعی تولید است و باید معمار و سازنده آن متخصص باشد و تا وقتی یک مالک بدون تخصص، پیمانکارآن هم بدون تخصص انتخاب می کند شهرداری نمی تواند کاری از پیش ببرد و ما سال هاست با این دیدگاه سنتی درحال مقابله هستیم و باید شرکت های بیمه نیز وارد کار شوند و مالک از همان اول بیمه نامه ارایه دهد که برای مثال با دو بار اخطار به مالک وعدم تمکین، کارجهت رفع خطر به بیمه ارجاع شود تا شهرداری وارد مباحث حقوقی و بازتاب های منفی رسانه ای و هزینه های پیش بینی نشده نشود.

کریمی راد نیز با تاکید دوباره بر حضور شرکت های ذیصلاح در پای کار گفت: اگر زیر نظر شرکت های ذیصلاح ژئوتکنیک رتبه دار و مورد قبول نظام مهندسی کار انجام شود مسئولیت از شهرداری سلب و کار تخصصی جلو می رود و در کنار آن مونیتورینگ آنلاین نیز در سازمان نظام مهندسی فعال باشد و در پروژه های بزرگ دوربین نصب شود و هر روز پایش گودها صورت پذیرد و با همگام سازی و تعامل بیشتر بین شهرداری و سازمان مشکلات کمتر شود.

*آموزش در حین خدمت الزامی است

از آموزش های تخصصی نباید غافل شد آموزش و آشنایی کامل کارشناسان در حوزه های شهرسازی نواحی و منطقه برای جلوگیری از وقوع حادثه گودهای رها شده و مهندسی ایمن سازی و مقاوم سازی آن مهم است .

کریمی راد می گوید: بحث آموزش کارشناسان، تخصص زایی و آشنایی آنها با مبحث ۲۲ نظام مهندسی و ایمنی بسیار مهم است و کارشناسان نواحی باید آموزش واقع گرایانه ببینند و پای گود بروند و بتوانند تخصصی با آن برخورد کنند برای مثال آشنایی با نقشه سازه نگهبان و نحوه ایمن سازی بر اساس عمق گود مهم است که ما آمادگی داریم تا این اطلاعات و آموزش ها را در اختیار کارشناسان قرار دهیم.

یعقوبی که از مدیران شهرسازی نواحی است خاطرنشان کرد: یکی از اقداماتی که برای جلوگیری از بروز تخلف در گود برداری ها به کار گرفته تعهد کتبی از مهندس ناظر و برنامه زمانبندی است، از مهندس ناظر پروژه می خواهیم تا نحوه اجرا و روش تحکیم جداره گود را اعلام کند و اگر روش کار مغایر با تعهد باشد با آن برخورد می کنیم.

وی درباره برنامه زمانبندی هم اظهار داشت:  بازه زمانی عملیات باید مشخص باشد و ناظر بگوید برای مثال در بازه ۲۵روزه عملیات تخریب، حصار و..اجرا و در بازه مشخص دیگر گود برداری و رساندن به تراز صفر-صفر مهم است و اگر براساس این زمانبندی کار پیش نرود مالک باید عوارض تطویل ارایه کند.

* جمع بندی

این نظرات کارشناسان بود که در یک جمع بندی می توان راهکارهای اساسی برای درمان این گودهای خسته شهرپیدا کرد.

در این گفتگو سه راهکار اساسی برای گودها مطرح شد که عبارت هستند از خصوصی‌ سازی و عملکرد تخصصی در حوزه گود برداری با استفاده از شرکت های ذیصلاح و رتبه دار، ارایه بیمه نامه رفع خطر، تخصصی سازی با استفاده از آموزش های ضمن خدمت به کارشناسان و ارائه زمانبندی کار که با وجود ساده بودن ولی راهکارهای کاربردی است که می تواند از شکل گرفتن گودهای پر خطر پس ازاین جلوگیری نماید و شهر را از وجود گودال هایی که در کمین همسایگان خود هستند خارج کرد و ایمنی را در ساخت و سازها ارتقا داد.

گفتنی است منطقه یک تهران، منطقه ای با درخواست های بالای ساخت و ساز و به تبع آن تخلفات بیشتری است که امیدواریم با اجرای کامل لایحه معاونت شهرسازی و معماری و همکاری مالکان و راهکارهای ارائه شده ، شاهد چنین اتفاقاتی دیگر نباشیم.

 کارشناس رسانه*