نگاهی تاریخی به «قلعه‌های اسماعیلیه»
رشته کوه مؤمن‌آباد در شرق شهرستان بیرجند از شمال‌غرب به جنوب شرق کشیده شده و مشتمل بر ارتفاعات جوزان، کوه کنده‌ای، آره کوه، قلعه حسن صباح، تیغ سیاه، خلیل‌آباد و نصرآباد است.
یک پژوهشگر و باستانشناس خراسانی گفت: مورخان آغاز دعوت اسماعیلیان در قهستان را سال ۴۸۵ ه.ق همزمان با سلطنت «ملکشاه سلجوقی» ذکر کرده‌اند، در آن سال «حسن صباح»، «حسین قائنی» را به قهستان گسیل داشت و مردم دعوت وی را پذیرفتند و در استخلاص قلاع وی را یاری کردند و قلعه «کل حسن صباح» یا مؤمن‌آباد مرکز اصلی قیام و دعوت اسماعیلیان قهستان شد.
به گزارش ایسنا، رجبعلی لباف‌خانیکی اظهار داشت: رشته کوه مؤمن‌آباد در شرق شهرستان بیرجند از شمال‌غرب به جنوب شرق کشیده شده و مشتمل بر ارتفاعات جوزان، کوه کنده‌ای، آره کوه، قلعه حسن صباح، تیغ سیاه، خلیل‌آباد و نصرآباد است، قلعه «کل حسن صباح» مهمترین قلعه اسماعیلی قهستان بوده و مرکز اصلی نزاریان و اقامتگاه رهبر اسماعیلیان در آن رشته کوه قرار داشت.
وی عنوان کرد: مهمترین رویدادی که در قلعه مؤمن‌آباد رخ داد برگزاری مراسم «قیامه القیامه» بود، آئینی که در الموت هم برگزار شده بود. آن رخداد بر شهرت قلعه مؤمن‌آباد افزود و باعث شد که نامش بارها در تاریخ ثبت شود و آن قلعه به عنوان اصلی‌ترین پایگاه اسماعیلیه در شرق جهان اسلام مطرح شود.
لباف‌خانیکی گفت: مراسم قیامهالقیامه را مورخان از جمله «عطاملک جوینی» و «رشیدالدین فضل‌الله» نقل کرده و اگر چه اسماعیلیه را به گرایش به چنگ و رباب و شراب متهم کرده و با واژگانی چون «فساد»، «فضاحت» و «الحاد» آلوده‌اند، اما نتوانسته‌اند در نوشته‌های خود سایه سنگین اجتماعی، سیاسی و اعتقادی آن‌ها را نادیده بگیرند، از جمله انعکاس آن وجوه را در روایت اجمالی مراسم قیامهالقیامه از قول خواجه رشیدالدین فضل‌الله مرور می‌کنیم، «او را (حسن صباح) در قهستان نایب‌رئیس، مظفر بود.
خطبه و سجل و فصل بر وی فرستاد و نمود که: من حسنم و می‌گویم که خلیفه خدای بر روی زمین منم و خلیفه من این رئیس مظفر است و باید فرمان او برند و کلام او را کلام ما دانند و آنچه او گوید دین و حق دانند».
این باستانشناس خراسانی تصریح کرد: قلعه مؤمن‌آباد را پژوهشگران و ایران‌شناسانی چون «ولفرام کلایس» آلمانی و «پیتر ویلی» انگلیسی از نزدیک دیده و شرحی بر آن نوشته‌اند، در تیر ماه ۱۳۷۴ نیز من آن را از نزدیک مورد بررسی قرار دادم و از عظمتش در شگفت شدم. شادروان دکتر فرقانی هم در سال ۱۳۸۵ در کتاب تاریخ اسماعیلیان قهستان شرحی بر آن نوشته و بالاخره آقای محمد فرجامی در پی بازدید میدانی و با استفاده از منابع مختلف شرح تفصیلی بر آن و چند قلعه دیگر شهرستان درمیان نوشته و در مجموع اطلاعات نسبتا خوبی فراهم شده است.
وی گفت: قلعه مؤمن‌آباد در فاصله حدود ۴۰۰متری روستای نصرآباد و بر فراز «کوه حسن صباح» واقع شده و دروازه اصلی آن از میانه دو برج در جبهه جنوب غربی و مشرف بر روستای نصرآباد است. این قلعه که بر پهنه‌ای نعل اسبی شکل به طول حدود ۱۰۰۰و عرض حدود ۵۰ تا ۱۰۰متر گسترده شده، مشتمل بر برج و باروی سنگی و مستحکم بوده که در برخی نواحی آن هنوز دیوارهایی به ارتفاع ۵ تا ۱۰متر باقی مانده است.
لباف‌خانیکی خاطرنشان کرد: قلعه مؤمن‌آباد مشتمل بر سه بخش به هم پیوسته است، شرقی‌ترین بخش قلعه به «کل حسن» معروف است، این بخش که وسیع‌ترین و کم‌ارتفاع‌ترین قسمت قلعه است، به پرتگاه‌ها محدود و ویران شده است و در میان خرابه‌ها سه مخزن آب قابل تشخیص است و بر سطح منطقه قطعات متعدد آجر و سفال مشاهده می‌شود.
این پژوهشگر و باستانشناس خراسانی افزود: «کل دختر» غربی‌ترین بخش قلعه را شامل می‌شود و از نظر وسعت کوچکتر و ارتفاع آن بیشتر است. در بالاترین سطح این بخش حوض انبار بزرگی قابل تشخیص بوده که بخش عمده فضای داخلی آن از آوار دیوارها پر شده است.
وی اظهار داشت: بخش میانی یا «ارگ» مجموعه متراکمی از فضاهای معماری شامل اطاق‌ها، برج‌ها و حوض‌انبارها یا مخازن آب است، در میانه این بخش یک بنای بزرگ دو طبقه قرار داشته و اطاق‌ها با پلان مستطیل و منظم با پوشش هلالی و جناقی، بعضا با دیوار آجری ساخته شده‌اند.
در همین بخش برخی از دیوارها را با کاهگل اندود کرده‌اند، وجود یک حیاط چهار ایوانی با چهار برج در چهار گوشه و نوع و کیفیت مصالح و ساختار معماری حاکی از این است که بخش حاکم‌نشین قلعه مؤمن‌آباد این قسمت بوده و پراکندگی آجرهای تراش و قالب‌زده منقوش، سفال‌های مرغوب منقوش و زرین‌فام و قطعات گچبری نشان‌دهنده این واقعیت است که ارگ از جایگاه والا و مهمی برخوردار بوده است.
لباف‌خانیکی تصریح کرد: در بخش میانی یا ارگ، معبری دو بخش کل‌حسن و قلعه‌دختر را به هم ارتباط می‌داده است. فضاهای متنوع معماری و دستکندها در این قلعه زیاد است، علاوه بر تالارها، اطاق‌ها، ایوان‌ها و مخازن آب در ابعاد گوناگون آثار و نشانه تونل‌ها و کانال‌ها یا راه‌های مخفی نیز در قلعه وجود دارد که شاید مانند روزن‌ها و تیرکش دیوارها جنبه دفاعی داشته‌اند.
این پژوهشگر خراسانی گفت: در پیرامون قلعه نیز بقایای معماری متعددی از جمله آسیاب، گورستان، زندان و کانال آبرسانی وجود دارد. قلعه مؤمن‌آباد در سال ۱۳۸۲ به شماره ۸۲۷۹ در فهرست آثار تاریخی ثبت شده است.