جزئیات طرح حفاظت از تالاب های ایران

به گزارش ایرنا، محمدرضا اکبری، هماهنگ‌ کننده کشاورزی پایدار طرح حفاظت از تالاب‌های ایران با تشریح اهداف این طرح در حوزه های کشاورزی پایدار و تنوع‌ بخشی به معیشت سازگار به منابع تالابی گفت: طرح حفاظت از تالاب‌های طی سال آتی به دنبال ورود به زمینه‌هایی از جمله توسعه کشاورزی هوشمند از طریق استقرار یک سیستم پشتیبانی تصمیم‌ ساز برای مدیریت مصرف آب در سطح مزرعه و پیوند تولیدات کشاورزان مشارکت‌کننده در پروژه با بازار و کاهش واسطه‌گری در بازار محصولات کشاورزی است.

وی اظهار داشت: طرح حفاظت از تالاب‌های ایران به عنوان یکی از اصیل‌ترین و مهم‌ترین طرح‌های محیط‌زیستی ایران به دنبال پیاده‌سازی رویکرد زیست‌بومی در مدیریت تالاب‌های ایران است. بخش کشاورزی نیز سهم قابل توجهی در مصرف منابع آب در حوضه های تالابی کشور دارد و در بسیاری از مناطق، توسعه ناپایدار آن  باعث آسیب به منابع آب و خاک شده است.

هماهنگ‌ کننده کشاورزی پایدار طرح حفاظت از تالاب‌های ایران عنوان کرد:  آسیب به منابع پایه آب و خاک به معنای آسیب به جوهره و بستر محیط‌ زیست است و بویژه تالاب‌ها به عنوان یکی از زیست‌بوم‌های متاثر از این آسیب‌ها هستند که به دنبال آن نه تنها حیات گونه‌های گوناگون جانوری و گیاهی، بلکه تامین‌ اقتصاد محلی با چالش روبرو می‌شود.

اکبری با اشاره به مساحت ایران که حدود ۱۶۵ میلیون هکتار است، گفت: از این مساحت حدود ۱۱ میلیون هکتار از آن در بخش کشاورزی مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد و وسعت تحت پوشش تالاب‌ها نیز حدود ۳ میلیون هکتار از اراضی کشور است که به طور ملموسی بیشتر این نواحی همجوار با جامعه روستایی و اراضی کشاورزی است، بنابراین پیوندی پیچیده و ظریف بین بخش کشاورزی و زیست‌بوم تالاب‌ها وجود دارد و هر گونه تغییر در بخش کشاورزی بر منابع تالابی و حیات آن اثرگذار است.

از سوی دیگر، هر گونه تغییر در زیست‌بوم تالابی نه تنها بر بخش کشاورزی اثرگذار است، بلکه تمام ابعاد جامعه وابسته به بخش کشاورزی را تحت الشعاع قرار خواهد داد، برای مثال، کافی است به روند تحولات دریاچه ارومیه توجه شود، توسعه کمی بخش کشاورزی طی دهه ۱۳۷۰ باعث آسیب به ورودی‌های دریاچه ارومیه شد و این امر دریاچه ارومیه را تا مرز خشک شدن پیش برد، به طوری  که در سال ۱۳۹۴ تنها حدود ۷ درصد از این سطح دریاچه باقی مانده بود.

وی گفت: با توجه به رسالتی که برای طرح حفاظت از تالاب‌های ایران ترسیم شده است، این طرح در سال ۱۳۹۳با همکاری سازمان‌های جهاد کشاورزی و ادارات کل حفاظت محیط‌زیست استان‌های آذربایجان غربی و شرقی وارد مرحله جدیدی شد و در برنامه مدیریت جامع تالاب‌ها ، گذار از کشاورزی سنتی به کشاورزی پایدار را به عنوان یک راهبرد مهم برای بهبود مدیریت پایدار آب و خاک و حفاظت از تنوع زیستی به تصویب رساند. از این رو، طرح با حمایت مالی دولت ژاپن و همکاری برنامه توسعه ملل متحد در سال ۱۳۹۳ پروژه «الگوسازی مشارکت مردم برای احیای دریاچه ارومیه » را آغاز کرد.

اکبری افزود: بخشی از اهداف این پروژه که در بستر طرح حفاظت از تالاب‌های ایران شروع شده بود تلاش بر نهادینه‌سازی کشاورزی پایدار و گذار به رویکردی مشارکتی در بهره‌برداری خردمندانه از منابع پایه آب و خاک تمرکز داشت، در واقع طرح حفاظت از تالاب‌های ایران با پیاده‌سازی این رویکرد به دنبال مداخله‌گری در بخش کشاورزی برای جریان‌سازی اجتماعی بوده است تا ذینفعان گوناگون به ویژه جامعه محلی وارد فرآیندی پویا شوند و به نحوی بهینه و خردمندانه از منابع طبیعی بهره‌مند شوند.

همچنین در پروژه مذکور تلاش شده است تا به منظور بهبود تاب‌آوری و سازگاری جوامع محلی با شرایط کم‌آبی اقدام به پیاده‌سازی زیر پروژه تنوع‌بخشی به معیشت‌های سازگار با منابع تالابی شود که این جریان جهت تقویت اقتصاد جوامع محلی و کاهش فشار بر منابع آب و خاک شکل گرفته است.

هماهنگ‌کننده کشاورزی پایدار طرح حفاظت از تالاب‌های ایران به اقدامات اجرایی در حوزه‌های «کشاورزی پایدار» و « تنوع‌بخشی به معیشت سازگار به منابع تالابی» گفت: طرح حفاظت از تالاب‌های ایران در قالب پروژه «الگوسازی مشارکت مردم برای احیای دریاچه ارومیه» با استقرار روش های کشاورزی پایدار در سطح مزرعه و تنوع بخشی به معیشت سازگار با منابع تالابی به دنبال مدیریت پایدار منابع پایه آب و خاک و بهبود تاب‌آوری و سازگاری جوامع محلی در رویارویی با شرایط کم‌آبی تالاب‌ها بوده است.

وی درباره استقرار روش های کشاورزی پایدار افزود: این روش ها با همکاری ذینفعان کلیدی در سطوح استانی و محلی، از جمله سازمان‌های جهاد کشاورزی و ادارات کل حفاظت محیط‌زیست استان‌های آذربایجان غربی و شرقی و همچنین مراکز شهرستانی تابع آن‌ها، شرکت‌های فنی و مهندسی کشاورزی، سمن‌ها و جامعه محلی، اقدام به ورود به جامعه محلی، اعتمادسازی و جلب مشارکت آن‌ها، استقرار تکنیک کشاورزی در سطح مزرعه و پایدارسازی آن‌ها کرده است، پروژه «الگوسازی مشارکت مردم در احیای دریاچه ارومیه» از سال ۱۳۹۳ تاکنون طی هفت فاز مستمر ۱۸۳ روستا از استان‌های آذربایجان غربی و شرقی را تحت پوشش قرار داده است.

دی این هفت فاز حدود  ۱۳ هزار و ۵۰۰ کشاورز تحت پوشش قرار گرفته‌اند که ۴۵۰۰ نفر از آنان به عنوان کشاورزان مرجع مورد آموزش و پیشتیبانی فنی قرار گرفته‌اند.

اکبری با اهمیت برشمردن تنوع بخشی به معیشت سازگار با منابع تالابی گفت: بخشی از پروژه « الگوسازی مشارکت مردم در احیای دریاچه ارومیه» به دنبال بهبود وضعیت امرار معاش خانوار روستایی است. پژوهش‌ها نشان داده است که نیازهای معیشتی جوامع محلی موجب افزایش بهره‌برداری ناپایدار از منابع طبیعی می‌شود و این رویه برای زیست‌بوم‌ها نامطلوب است، از این رو، پروژه مذکور با تنوع‌بخشی به معیشت جوامع روستایی تلاش دارد که این فشار بر منابع طبیعی را کاهش دهد.

در همین راستا، ۳۷ روستا از استان‌های آذربایجان غربی و شرقی تحت پوشش این زیرپروژه قرار گرفتند که طی آن ۸۰۰ زن روستایی مورد آموزش قرار گرفت و گروه‌های معیشتی گلیم‌بافی و صنایع دستی،  پرورش مرغ بومی، فرآوری محصولات مانند میوه خشک، خیاطی و ساخت عروسک، تولید لبنیات و ترشیجات و پرورش زنبور در استان‌های مذکور توسعه یافته است.

وی همچنین از دیگر اقدامات پروژه به تمرین اقداماتی از جمله توسعه مشارکتی فناوری یا PTD (Participatory Technology Development) و فعالیت‌های تلفیقی توضیح داد و گفت: در  PTD یک چرخه مشارکتی با محوریت نیازهای جامعه محلی بین کشاورز، تسهیلگر و محقق شکل می‌گیرد و به شناسایی و حل مشارکتی چالش‌های کشاورزان در سطح مزرعه پرداخته شده است.

در زیرپروژه تلفیقی نیز تلاش شده است تا بین اقداماتی که موجب حفاظت از منابع آب، بهبود معیشت و ارتقاء پایداری می‌ شود هماهنگی ایجاد شود تا به طور همزمان و هم‌افزا و به شکلی جامع موجب حفاظت از منابع تالابی و توسعه پایدار شوند، در ۲۶ روستا چرخه PTD با مشارکت جامعه محلی، شرکت‌های مجری و تیم راهبری در استان‌های آذربایجان غربی و شرقی اجرا شده است و فعالیت‌های تلفیقی نیز چهار روستا از دو استان مذکور را تحت پوشش قرار داده است.

هماهنگ‌کننده کشاورزی پایدار طرح حفاظت از تالاب‌های ایران به دستاوردهای پروژه «الگوسازی مشارکت مردم در احیای دریاچه ارومیه» اشاره کرد و افزود: زیرپروژه استقرار تکنیک‌های کشاورزی پایدار در سطح مزرعه موجب کاهش مصرف آب و نهاده های شیمیایی شده است، به طور کلی، بر پایه آخرین گزارش‌های تیم پایش آب محرز شد که وضعیت بهره‌وری آب در مزارع کشاورزان مشارکت‌کننده تا حدود ۱.۲۷ درصد بهبود یافته است. همچنین، تکنیک‌هایی که موجب کاهش مصرف آب در سطح مزارع می‌شوند شناسایی و از سوی مراکز جهاد کشاورزی در سطح شهرستان ترویج شده‌اند.

از دیگر دستاوردهای این زیرپروژه در سطح محلی ظرفیت‌سازی جامعه محلی و شرکت‌های فنی و مهندسی کشاورزی است. به طوری که طی هفت فاز پروژه ۳۶۰ نیرو متخصص محلی آموزش دیده است و به نوعی قابلیت تسهیلگری در توسعه کشاورزی پایدار را به صورت عملیاتی آموخته‌اند. از دیگر پیامدهای حاصل شده در جامعه محلی می‌توان به جریان‌سازی اجتماعی در راستای حفاظت از منابع تالابی اشاره کرد. بر پایه ارزیابی اجتماعی- اقتصادی فازهای سه تا پنج، زیرپروژه استقرار تکنیک‌های کشاورزی پایدار باعث شکل‌گیری جریان اشاعه نوآوری در روستاها شده است و رفتار بیش از نیمی از کشاورزان جامعه هدف در راستای پذیرش نوآوری‌های دوستدار محیط‌زیست تغییر کرده است.

وی عنوان کرد : همچنین ارزیابی انجام شده نشان داد که در سطح استانی یک پویایی مهم بین دست‌اندرکاران کلیدی از جمله سازمان‌های جهاد کشاورزی، ادارات کل حفاظت محیط‌زیست، مرکز تحقیقات کشاورزی و دانشگاه اتفاق افتاده است، این تنها بخشی از دستاوردهای استقرار تکنیک‌های کشاورزی پایدار است و بسیاری از دستاوردهای پنهان وجود دارد که شناسایی و بررسی آن‌ها دشوار است، برای مثال یکی از محققان موسسه تحقیقات که به عنوان کنشگر پایش آب در پروژه مشارکت داشته است همواره از یادگیری معکوس از کشاورزان اشاره کرده است.

در واقع می‌توان گفت که پروژه باعث شده است تا یادگیری معکوس، یعنی یادگیری محقق از کشاورزان شکل بگیرد که بسیار مهم و کلیدی است و می‌تواند اثرات بلندمدتی در سیستم‌های تحقیقاتی و اجرایی بخش کشاورزی داشته باشد.

اکبری خاطرنشان کرد: در زیرپروژه تنوع‌بخشی به معیشت حدود ۳۹ صندوق خرد اعتبارات با حمایت طرح حفاظت از تالاب‌های ایران در استان‌های آذربایجان غربی و شرقی شکل گرفته است، همچنین براساس دو ارزیابی‌های اجتماعی-اقتصادی فازهای یک تا دو و فازهای سه تا پنج، زنان روستایی از اعتماد به نفس و کنشگری بالاتری برخوردار شده‌اند و به نوعی نسبت به حفاظت از منابع تالابی حساسیت اجتماعی پیدا کرده‌اند. برپایه آخرین سرشماری طرح در حوزه تنوع‌بخشی معیشت، حدود ۸۸ معیشت در کارگروه‌های آموزش داده شده، شکل گرفته است که این موضوع باعث بهبود اقتصاد خانوار روستایی و پیرو آن کاهش فشار بر منابع طبیعی شده است.

وی اظهار داشت: زیرپروژه‌های PTD و تلفیقی نیز آثار متفاوتی برای گروه هدف آن داشته است، به عنوان نمونه با توسعه چرخه اجتماعی PTD در روستاهای مرادخانلو و شعبانلو از شهرستان‌های میاندوآب در استان آذربایجان غربی، پس از دو سال فعالیت‌های مشارکتی توسط تسهیلگر یک تغییر اساسی در رفتار کشاورزان شکل گرفته است و ارزیابی‌های نشان داده است که کشاورز برای حل مشکلات مدیریت مزرعه خود با کنشگران مختلف تعامل برقرار کرده است و بین کشاورزان نیز کمیت و کیفیت ارتباطات در راستای اقدام مشارکتی برای مدیریت پایدار مزارع بیشتر شده است.

اکبری در ارتباط با دستاوردهای زیرپروژه تلفیقی گفت: این زیرپروژه ماهیتی اجرایی- پژوهشی دارد و تدوین یک الگوی مشخص برای پیوند آب، معیشت و پایداری با کمک تیم مشاوران طرح در دستور کار است.

علاوه بر موارد فوق که در قالب زیرپروژه‌های گوناگون مطرح شده است، پروژه «الگوسازی مشارکت مردم برای احیای دریاچه ارومیه» به منظور آگاهی‌رسانی و ظرفیت‌گستری دست اندرکاران و گروه‌های مخاطب گوناگون، اقداماتی انجام داده است.

وی گفت: تهیه ۵۰ کلیپ و ۱۳ انیمیشن آموزشی، برگزاری ۱۵ پویش، نمایشگاه، فستیوال و جشنواره های گوناگون، چاپ و انتشار اقلام اطلاع رسانی نظیر بروشور، کتابچه و  پوستر برای آموزش تکنیک‌های کشاورزی پایدار به منظور کاهش مصرف آب و نهاده های شیمیایی (۳۰۰۰ نسخه)،برگزاری جشنواره های سالانه اقدامات نوآورانه در جلب مشارکت مردم برای احیاء تالابها، ایجاد سامانه اطلاع‌رسانی کشاورزی پایدار و ارسال بیش از یک میلیون پیامک اطلاع‌رسانی در خصوص ارزش‌ها، تهدیدات و راهکارهای احیای دریاچه ارومیه برای حداقل ۹۰۰۰ کشاورز، معرفی و اجرای ابزارهای تکمیلی مدیریتی نظیر پرداخت برای خدمات اکوسیستمی و ارزشگذاری اقتصادی تالاب‌ها در یکی از تالاب‌های اقماری دریاچه ارومیه (تالاب کانی برازان)، برنامه‌ریزی و هماهنگی برای آموزش بیش از ۴ هزار و ۷۰۰  دانش‌آموز و ۳۸۰ معلم در حوضه دریاچه ارومیه درباره نقش جوامع محلی در احیای دریاچه برخی از این اقدامات است.

هماهنگ‌کننده کشاورزی پایدار طرح حفاظت از تالاب‌های ایران گفت: آن‌چه قابل توجه است این‌که اقدامات فوق طی هفت فاز به انجام رسیده و دستاوردها و تجارب موفق اجرای این پروژه منجر به تعریف پروژه جدیدی برای تعمیم این تجارب به استان‌های فارس (تالاب بختگان) و خوزستان  (تالاب شادگان) شد.

همچنین طرح حفاظت از تالاب‌ها طی سال آتی به دنبال ورود به زمینه‌هایی از جمله توسعه کشاورزی هوشمند از طریق استقرار یک سیستم پشتیبانی تصمیم‌ساز برای مدیریت مصرف آب در سطح مزرعه و پیوند تولیدات کشاورزان مشارکت‌کننده در پروژه با بازار و کاهش واسطه‌گری در بازار محصولات کشاورزی است.