صفر تا ۱۰۰ جزئیات احیای تالاب گاوخونی

چندی پیش نماینده اصفهان از دولت خواست تا تالاب گاوخونی را به عنوان منطقه حفاظت شده به ثبت برساند، شاید این کار را با هدف احیای این تالاب انجام داد اما سازمان محیط‌ زیست معتقد است اکنون همه اقدامات لازم برای آبرسانی به تالاب انجام می‌شود اما موضوع مهم نبود آب است تا به گاوخونی برسد.

به گزارش ایرنا، ۱۳بهمن ماه بود که عباس مقتدایی نماینده مردم اصفهان در مجلس شورای اسلامی در نامه‌ای به حجت‌الاسلام حسن روحانی رئیس‌جمهوری خواستار توجه ویژه دولت به تالاب گاوخونی و اعلام این منطقه به عنوان منطقه‌ای «حفاظت شده» شد و بعد از آن رییس جمهوری در نامه‌ای به وزیر نیرو و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست دستور داد تا شرایط برای ایجاد منطقه حفاظت شده تالاب گاوخونی مورد بررسی قرار گیرد.

تالاب گاوخونی که به آن باتلاق گاوخونی نیز گفته می شود، نام تالابی است به وسعت ۴۷۶ کیلومتر مربع در فلات مرکزی ایران که بخش بزرگی از آن در استان اصفهان و بقیه در استان یزد قرار دارد که از زاینده‌رود تغذیه می شود اما چند سالی است دیگر قطره ای آب از این رود وارد تالاب نمی شود؛ در واقع زاینده رود حدودا از سال ۱۳۸۶ جریان دائمی خود در همه مسیر را از دست داد و خشک شد که کارشناسان عمده ترین دلایل خشک شدن آن را خشکسالی چند دهه اخیر در بالادست و همچنین مدیریت نادرست منابع آبی این حوضه می دانند.

از سوی دیگر استقرار صنایع بزرگ و آب بر و الگوی کشت نامناسب در بالادست از دیگر دلایل خشک شدن زاینده رود است.

زاینده رود سال هاست که در مقاطع بلند مدت خشک می شود، این مشکل از اوایل دهه ۷۰ آغاز شد که به تقسیم نادرست آب در این حوضه بر می گردد در حالیکه زاینده رود از قدیم حقابه شیخ بهایی را داشته که بر اساس آن آب موجود بر روی اصول میان مزارع، شرب و صنعت تقسیم می شد اما در چند سال اخیر این روش به هم خورده که موجب خشک شدن این رود و نابودی بخش زیادی از محیط زیست آن شده است.

استفاده از زاینده رود و آبهای این حوضه آبریز از گذشته دارای نظم و نسق ویژه ای بود که آخرین تقسیم نامه آن در عرف جامعه محلی به نام «طومار شیخ بهایی» موسوم شده است. بر اساس این طومار تمام آب رودخانه به ۳۳ سهم کلی و ۲۷۵ سهام جزیی تر بین ۷ بلوک آبخور آن که از حدود ۷۰ کیلومتری غرب اصفهان تا ۱۲۰ کیلومتری شرق این شهر ادامه داشته تقسیم شده است، از ویژگی های اصلی این طومار یکی این است که در آن هیچ روستا و مزرعه در تمام منطقه و هیچ باغ و محله ای در داخل شهر از قلم نیفتاده و برای همه سهم آب در نظر گرفته شده بود.

می دانیم که شرایط تالاب گاوخونی مناسب نیست باید سالانه ۱۷۶ میلیون متر مکعب آب وارد این تالاب شود که در چند سال اخیر محقق نشده، در چند سال گذشته حتی پنج میلیون متر مکعب آب هم وارد تالاب گاوخونی نشده است، کارشناسان معتقدند اگر دو برابر آب سد زاینده رود هم وارد تالاب گاوخونی شود باز هم جوابگوی نیاز امروز این تالاب نیست چون بارگذاری های بیش از حد در چند سال گذشته شرایط را برای آن بسیار دشوار کرده است.

احمدرضا لاهیجان زاده معاون محیط زیست دریایی و تالاب های سازمان حفاظت محیط‌زیست چندی پیش درباره وضعیت تالاب گاوخونی و زاینده رود گفته بود که برای احیای تالاب گاوخونی با همکاری دستگاه های مرتبط نقشه راهی تهیه کردیم که به زودی در جلسه شورای عالی آب تصویب می شود در این طرح پیش بینی شد که برداشت از آب زاینده رود طوری باشد که گاوخونی بتواند به حیات خود برگردد، یعنی تکلیف صنعت و کشاورزی مشخص شده و میزان نیاز آبی این دو بخش نیز مشخص شده است.

معاون محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست تاکید کرده بود که مدیریت آب در زاینده رود به صورت یکپارچه انجام نمی شود، اصفهان جدا و چهارمحال و بختیاری جدا عمل می کند این مدیریت مستقل بدعت غلطی است که از سال ۸۴ رقم خورده و یک اشتباه تاریخی است.

اما اکنون نماینده اصفهان معتقد است که اگر این تالاب به عنوان منطقه حفاظت شده ثبت شود آب بیشتری وارد آن می شود و از مرگ حتمی نجات می یابد در حالیکه مدیر کل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌ها سازمان حفاظت محیط‌زیست می گوید اکنون تالاب گاوخونی جزو تالاب هاب ثبت شده در کنوانسیون رامسر است همچنین نام این تالاب در پیوست آیین نامه قانون حفظ و احیای تالاب ها آمده بنابراین تالاب از لحاظ حقوقی و قانونی برای حمایت چیزی کم ندارد پس اگر منطقه حفاظت شده هم شود کاری بیشتر از اقداماتی که اکنون انجام می شود نمی توان برای آن ترسیم کرد.

مسعود باقرزاده کریمی تصریح کرد: تالاب گاوخونی جزو تالاب های ثبت شده در کنوانسیون رامسر است، این کنوانسیون هم در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسیده یعنی مقررات آن لازم الاجرا است، به اضافه اینکه در قانون حفظ و احیای تالاب ها که در سال ۱۳۹۶ تصویب شد و در سال ۱۳۹۷ آیین نامه اجرایی آن به تصویب رسید، در پیوست این آیین نامه فهرست تالاب هایی که این قانون مشمول آنها می شود آورده شده که از جمله آنها تالاب گاوخونی است یعنی به لحاظ حقوقی و قانونی تالاب گاوخونی برای حمایت کم ندارد.

وی افزود: یعنی اگر تالاب گاوخونی حفاظت شده هم اعلام شود باز هم کاری بیشتر از چیزی که الان انجام می شود، اعمال نخواهد شد یعنی باید پاسگاه ایجاد کنیم و نظارت کنیم که اکنون در آن حوضه پاسگاه داریم، باید حقابه را تامین کنیم یا مراقب باشیم که آلوده نشود، در واقع هر اتفاقی که در منطقه حفاظت شده مد نظر است همین حالا هم اجرا می شود یعنی به نظر من این حساسیت نماینده مجلس قابل قدردانی است اما آن راهکاری که پیشنهاد داده شده تا حفاظت شده شود، مشکلی را از مشکلات تالاب برطرف نمی کند یعنی باعث نمی شود که تحولی اتفاق بیفتد چون با قوانین موجود به حد کافی ابزار داریم تا از این تالاب حمایت کنیم فقط مساله این است که آبی نیست تا به تالاب برسد.

باقرزاده کریمی عنوان کرد : اگر منطقه ای مثلا مانند تالاب گاوخونی حفاظت شده شود سازمان محیط زیست باید مجاب شود تا حقابه آن را بگیرد که اکنون هم آن ایجاب را دارد یعنی قانونگذار می تواند از سازمان محیط زیست بپرسد زیرا حقابه داده نشده چون در ماده ۱ قانون حفظ و احیای تالاب ها آمده که تخریب و آلوده کردن تالاب ها ممنوع است و سازمان محیط زیست هم مقام مجاز تشخیص است.

وی تاکید کرد: نظر کارشناسی من این است که ما بیشتر از آنکه به وضع قانون بپردازیم باید به اجرا توجه کنیم، در این زمینه تا جایی پیش رفتیم که در حوضه آبریز تالاب گاوخونی شورای هماهنگی تخصیص آب ایجاد کردیم، قبلا وزارت نیرو به تنهایی کار تخصیص آب را انجام می داد اما اکنون نمایندگان همه دستگاه های مرتبط از جمله کشاورزی، استانداران، محیط زیست، صنعت، شهرداری ها و وزارت نیرو دور یک میز حاضر می شوند و با هماهنگی آنها توزیع آب صورت می گیرد به رغم این کار باز هم آبی به تالاب گاوخونی نمی رسد یعنی دیگر هماهنگی بیشتر از این نداریم به رغم این باز آبی نیست که به تالاب بدهیم.

مدیر کل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌ها سازمان حفاظت محیط‌ زیست اظهار داشت : بارندگی هایی که در حوضه آبریز تالاب گاوخونی صورت می گیرد در پشت سد زاینده رود جمع می شود که هم مطالعات سازمان محیط زیست و هم وزارت نیرو نشان می دهد که ۱۷۶ میلیون متر مکعب از این آب سهم زاینده رود و گاوخونی از آن سد است اما از این میزان ۱۰ میلیون متر مکعب هم به تالاب و زاینده رود نمی رسد چون بیشتر این حجم آب به بخش کشاورزی، شرب و صنعت می رود، در واقع اینقدر بارگذاری در منطقه زیاد شده که آب حوضه هم دیگر کافی نیست و مدام در فکر انتقال آب هستیم، چهار تا پنج میلیون جمعیت در یک حوضه جمع شده اند، یک هفتم صنعت کشور را یک جا جمع کرده ایم، کشاورزی به وفور انجام می شود، برنج کاشته می شود، حتی می خواهند آن منطقه قطب تجاری و توریست هم بشود در حالی که ظرفیت این کارها را ندارد.

وی خاطرنشان کرد : سال گذشته بارندگی در حوضه آبریز زاینده رود در ۵۰ سال گذشته بی سابقه بود یعنی اگر قرار بود آبی به تالاب برسد باید پارسال می رسید در حالی که فقط حدود ۵ میلیون متر مکعب آب رسید، به طرز شگفت انگیزی کشت سوم در تابستان انجام دادند این نشان می دهد مدیران محلی اراده اینکه مشکل زاینده رود و تالاب گاوخونی برطرف شود را ندارند، نماینده مجلس باید مدیران محلی را قانع کند.

باقرزاده کریمی درباره اینکه آیا مشکل گاوخونی قابل حل است ؟ افزود : در حوضه حجم زیادی آب برگشتی داریم یعنی جزو معدود حوضه هایی است که از یک آب باید چند بار استفاده شود چون آب زیادی نداریم، مثلا آبی که برای کشاورزی استفاده می شود باید زهاب آن بعد از تصفیه وارد تالاب شود، در واقع باید روی این سیستم ها کار کنیم. خیلی راهکارها وجود دارد، مثلا بارگذاری را کاهش دهیم، کشاورزی را به سمت کشت های گلخانه ای ببریم تا آب کمتری مصرف شود، در صنعت تغییر فناوری دهیم تا کم‌آب‌برها جایگزین شوند، نباید بپذیریم که نمی شود این مشکل را حل کرد اگر بپذیریم یعنی داریم بخشی از سرزمین خود را پاک می کنیم، برای مردم و نسل های بعدی قابل توجیه نیست که دولت هایی آمدند و بخش هایی از سرزمین را حذف کردند و رفتند.

وی گفت: علاوه بر تمام اینها، تالاب گاوخونی پتانسیل تبدیل شدن به منشاء گرد و غبار را دارد که اگر خشک شود مصیبت های آن دامن ما را می گیرد چون تالاب از روی نقشه که حذف نمی شود در جای خود باقی می ماند اما دیگر به جای آب، خاک دارد به اضافه اینکه کشاورزی با ۳۰ درصد راندمان انجام می شود و ۷۰ درصد آب هدر می رود اگر فقط ۲۰ درصد ذخیره شود حجم زیادی آب می شود که می تواند به تالاب برسد، در صنعت حجم زیادی هدر رفت آب داریم، در شرب هم مردم درست مصرف نمی کنند نه شیرهای کاهنده داریم و نه فرهنگ صحیح مصرف، آب هم با قیمت پایین با یارانه های فراوان تهیه می شود تمام اینها ذره ذره اثر می گذارد که در نهایت می بینم یک تالاب در حال محو شدن است.